国宝-响堂山石窟群(南窟篇)

墨趣

<p class="ql-block">  1959年,周总理参观南响堂山石窟时曾说:“应该很好地保护它,艺术价值很高,这是国宝!”</p><p class="ql-block"> 位于河北邯郸附近的响堂山石窟也称响堂寺石窟,分南北两处,相距约15 km,均有附属建筑,都属4 A级景区。</p><p class="ql-block"> 南北朝·北朝·东魏时期(北朝:北魏、东魏、西魏、北齐(公元550 ~577年)、北周)开始开凿的响堂山石窟,是中国三大皇家石窟之一。5000多尊佛雕像非常精美且栩栩如生,这里还保存了不少北齐时期的摩崖刻经,因此这里有“中国石窟缩影”之说。</p><p class="ql-block"> 响堂山北齐石窟群是石窟建筑、雕塑和绘画艺术的宝库,有着鲜明的时代特征,而石窟形制、形态各异的造像展示出东西方艺术交融的痕迹。</p><p class="ql-block"> 响堂山石窟在北周武帝灭佛中遭受过惨重破坏,到了清朝末年,石窟内的文物再次遭到大面积破坏和盗窃。</p><p class="ql-block"> 1961年,响堂山石窟被列入全国重点文物保护单位。</p> <p class="ql-block">  北齐由高洋(北齐开国皇帝·<span style="font-size: 18px;">文宣帝)</span>所建,又称高齐。响堂寺在清·道光帝时期曾遭地震而隳隤[ huī tuí ]。(参见下图:光绪二年《重修响堂寺碑记》)</p> <p class="ql-block">  当时的北齐有97个州、350个县,人口2000万,还有4万所寺院,僧尼200万(即每10人就有1人信佛),可见佛教在北齐时期是何等的兴盛。(参考文献:《响堂山石窟》)</p> 南响堂山石窟 <p class="ql-block"><span style="font-size: 18px;">  南响堂山石窟坐东朝西,又称滏口石窟,其开凿时间稍晚于北响堂山石窟,主体工程完工于北齐。</span>南北响堂寺作为皇家寺院也是北齐皇家往来于两都(邺城一晋阳)的行宫。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;">《响堂寺》</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">明·万历时期进士·张应登</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;">飞阁临流百仞梯,开皇岁月古招提。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;">岩扉松径风长扫,涧户云窝鹤旧栖。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;">响石铿锵金鼓切,光天灿灿斗杓低。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;">幽人炼药如相访,神麋[mí ]山头一望西。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">南响堂寺新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">南响堂山1941照片</span></p> <p class="ql-block">  南响堂寺原有主体建筑9座,分布于中轴线上,现存建筑为明清时期所建,大雄宝殿前仍存有古树。寺院西南角有一座八角七级楼阁式青砖塔,又称红塔。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">南响堂山宋塔新旧照片(旧照其一·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  此塔始建于隋·开皇时期,现存主体结构是宋代修建。塔檐砖雕仿木檐斗拱,塔刹残缺。</p> <p class="ql-block">  南响堂山石窟群现存石窟7座(见下图),<span style="font-size: 18px;">分上下两层,上层5座,下层2座,</span>造像3500余尊,是北齐幸臣大丞相高阿那肱[gāo ē nèi gōng ]主持营建的。</p><p class="ql-block"> 上世纪八十年代,文物部门对<span style="font-size: 18px;">南响堂山石窟进行了大规模保护性清理,拆除了清代靠山阁和明清时期在窟前加固的券洞,再现了北齐石窟原貌。</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">1941年南响堂山石窟照片</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><b>【第1窟(华严洞)】</b></p><p class="ql-block"> 方形平顶,高4.8m,宽和进深均为6.3m,与云冈石窟、龙门石窟开凿模式类似,有前廊后室。前廊为4柱3开间结构,暗间雕刻的金刚力士,据说在灭佛时期被毁,窟门两侧有圆形盘龙柱,柱下原有蹲踞雕狮已毁。</p><p class="ql-block"> 窟内结构为中心方柱式,三壁开龛,正面开帷幕帐型龛且有束带扎系,下露帐柱。正龛雕塑一佛二弟子二辟支佛二菩萨。</p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">华严洞1936年老照片</span></p> <p class="ql-block">  前廊建筑为石质仿木结构,目前<span style="font-size: 18px;">前廊</span>柱上斗拱保存完好,是南北朝时期斗拱实物,不仅反映出当时木构建筑的成熟,还彰显了开窟工匠的高超技艺。</p> <p class="ql-block">  南响堂山中心方柱式石窟有南响堂第1、2窟,方柱后与山体相连并设有甬道,<span style="font-size: 18px;">方柱形式较云冈石窟中心塔柱形式更为简捷,</span>唐代这种开凿模式消失。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">方柱侧面龛上千佛新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  正龛主像高1.56m,<span style="font-size: 18px;">北齐佛像神态原貌保存较好,头</span>光中有7尊佛像,结跏趺坐于雕刻精美的束腰仰覆莲花座上,面相丰圆,衣纹轻薄,神若思冥,浅笑柔美,形象上摆脱了北魏秀骨飘逸风格,崇尚丰满健壮,有较强的质感。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">正龛正面新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  南响堂山石窟中的伎乐飞天(佛教中的香音之神)数量很多,而且保存较好。</p><p class="ql-block"> 华严洞正龛主像中的伎乐飞天是沿头光自然分布,以中间香炉分界,左右各4个<span style="font-size: 18px;">伎乐飞天。</span></p> <p class="ql-block">  正龛中伎乐飞天的造型十分精美,其形象自然、生动、优雅。</p> <p class="ql-block">  华严洞窟门外上方小龛龛楣上也有伎乐飞天,以中间香炉为界,左右各3个<span style="font-size: 18px;">伎乐</span>飞天。</p> <p class="ql-block">  华严洞外明窗上部也有伎乐飞天,也是以中间香炉为界,左右各1个<span style="font-size: 18px;">伎乐飞天,其造型相对简单些。</span></p> <p class="ql-block">  正龛基座上的<span style="font-size: 18px;">蹲踞</span>雌狮与雄狮,<span style="font-size: 18px;">轮廓简明,</span>生动可爱,富有力量。</p><p class="ql-block"> 华严洞外明窗下部也有<span style="font-size: 18px;">蹲踞雌狮与雄狮。</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">正龛基座正面狮子新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  正龛上方有华严经变浮雕,长3.4m,高1m。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">浮雕新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  <span style="font-size: 18px;">珍贵的覆钵式舍利塔浮雕,采用了汉魏阴线浅刻雕刻技法,体现出</span>当时匠师的高超技艺。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">华严洞塔形龛新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  响堂山石窟群中共有刻经36处,其书法特点:以隶书、魏楷为主。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">华严洞摩崖刻经《大方广佛华严经》</span></p> <p class="ql-block">  据说响堂山有隋代题记8处,最早的题记出现于<span style="font-size: 18px;">隋·开皇</span>四年。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">华严洞隋·开皇八年题记</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">华严洞窟门上方“西方经变图”浮雕</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">华严洞壁龛群新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">第1、2窟间石壁上留有当年开凿的石台阶</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><b>【第7窟(千佛洞)】</b></p><p class="ql-block"> 北齐虽短,石窟建筑艺术却颇具特色。南响堂山第七窟从建筑结构上讲,为“窣[sū ]堵波” 设计,即覆钵塔形窟设计。结合汉式仿木结构的前廊设计,使其成为国内<span style="font-size: 18px;">石窟建筑的珍品。唐代以后,仿木结构石窟檐不再出现。</span></p><p class="ql-block"> 千佛洞前廊为三开间,4根八角束腰仰覆莲柱支撑前廊,门口柱底有一对雕狮,柱头雕有硕大的火焰宝珠,其上雕置额枋,枋上设山字形斗拱,窟檐有莲花纹瓦当。</p><p class="ql-block"> 八角柱向内倾斜,目的是加强石窟建筑的稳定性,据说这种建筑形制在南北朝时期、宋元时期常见,明清时期也用,但不明显,如:天津蓟州·独乐寺山门&河北曲阳·北岳庙大殿。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">千佛洞正面新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  屋脊上连接处有9层叠涩基,之上正中为大覆钵,覆钵前雕有大鹏金翅鸟(护法神·迦楼罗),山花蕉叶两段各悬挂一个风铎[duó ],覆钵上方是2颗摩尼宝珠组成的葫芦形塔刹,两侧各雕一个八角柱。</p> <p class="ql-block">  千佛洞<span style="font-size: 18px;">窟门外门楣上雕</span>饰着精致的宝塔和伎乐飞天,以中间宝塔分界,左右各2个伎乐飞天,甚显轻盈飞动。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">门楣上伎乐飞天新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  千佛洞窟口门外两侧龛内各雕1个金刚力士,健壮威武,属晚唐石雕,有着鲜明的本土化、世俗化特征。</p> <p class="ql-block">  千佛洞窟口门侧石壁上浅雕着<span style="font-size: 18px;">华丽的</span>忍冬纹。忍冬(也称金银花),其纹饰寓意生命力强和延年益寿,佛教装饰中常用。响堂山石窟中的忍冬纹常用于边饰。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">千佛洞门侧边饰新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block"> 窟门前壁满雕千尊小佛。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block">  响堂山石窟分中心方柱式石窟和三壁三龛式石窟,千佛洞就是一个三壁三龛式石窟,深5.2m,宽4.6m,高3.75m,窟内三壁开大龛各雕1佛2弟子2菩萨,整体看保存比较完整,是南响堂山石窟群中最精美的石窟。</p> <p class="ql-block">  千佛洞北齐造像雕刻技法,在继承北魏<span style="font-size: 18px;">直平刀法的同时,</span>创出新样,即兼<span style="font-size: 18px;">用了圆刀技法,使造像在衣纹转折处更为明显,服饰趋于圆润,造像体态更显浑圆、真实。匠师的精湛技法,使造像表现出鲜明个性。</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">壁龛造像新旧照片(旧照·1936年)</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">千佛洞右面壁龛</span></p> <p class="ql-block">  千佛洞最惊世之处在于它完好地保存了窟顶浮雕莲花藻井以及围绕莲花的八身伎乐飞天,褒衣博带姿飘逸,笛阮笙箜梵境音。</p> <p class="ql-block">  正龛顶部有一对伎乐<span style="font-size: 18px;">飞天呈S型翩翩起舞,中间以</span>摩尼宝珠为界,笑面相望,体态轻盈,线条流畅,生动自然。</p><p class="ql-block"><span style="font-size: 18px;"> 根据飞天姿态和其他飞天组合,专家推测:正龛的这组伎乐飞天应该是跳着胡腾舞。</span></p><p class="ql-block"><span style="font-size: 15px;"> 注:胡腾舞是由西域传入的一种独舞,在北朝~大唐时期风靡一时。该舞以跳跃和急促多变的腾踏舞步为主,配以丝竹伴奏,时而刚毅奔放,时而柔软潇洒,舞姿诙谐有趣。</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 18px;">《胡腾儿》</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">唐·李端</span></p><p class="ql-block">  胡腾身是凉州儿,肌肤如玉鼻如锥。</p><p class="ql-block">  桐布轻衫前后卷,葡萄长带一边垂。</p><p class="ql-block">  帐前跪作本音语,拾襟搅袖为君舞。</p><p class="ql-block">  安西旧牧收泪看,洛下词人抄曲与。</p><p class="ql-block">  扬眉动目踏花毡,红汗交流珠帽偏。</p><p class="ql-block">  醉却东倾又西倒,双靴柔弱满灯前。</p><p class="ql-block">  环行急蹴皆应节,反手叉腰如却月。</p><p class="ql-block">  丝桐忽奏一曲终,呜呜画角城头发。</p><p class="ql-block">  胡腾儿,胡腾儿,家乡路断知不知?</p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">正龛顶部飞天观赏视频</span></p> <p class="ql-block">  左龛顶部有一对伎乐飞天,头戴花冠,面背吹笛拨阮,中间以摩尼宝珠为界,构图疏朗,比例协调,<span style="font-size: 18px;">雄浑大气,音韵犹存。</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">左龛顶部飞天观赏视频</span></p> <p class="ql-block">  右龛顶部有一对伎乐飞天,一个弹箜篌,一个吹笙,中间以摩尼宝珠为界,<span style="font-size: 18px;">相向弹吹,柔美轻灵,异域风情。</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">右龛顶部飞天观赏视频</span></p> <p class="ql-block">  前壁顶部的一对飞天正在散花,中间也以宝珠为界,该图景出自一个佛经故事:“据说,文殊菩萨与维摩诘居士探讨佛法时,座下众弟子也在旁听。这时,一位天女观其景,萌发了欲试在座听法弟子的想法,于是便将天花抛向众人。天花落到菩萨身上时,并未附身而很快落地。但落到众弟子身上时,却粘在衣上,不能脱落。”此故事借天女散花,寓意去检验学习者的专心程度和悟性水平。</p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">前壁飞天(天女散花)</span></p> <p class="ql-block" style="text-align: center;"><b style="font-size: 20px;">《七律·南响堂山千佛洞》</b></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 15px;">仅遵循现代汉语发音规则入韵、入平仄。</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">千佛漏壁透寒光,</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">五像垂裟辨暗装。</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">久毁双狮存力士,</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">殊斜四柱顶前廊。</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">八身伎乐飞天逸,</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">护法单鹏翅鸟彰。</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">遗影万尘空界事,</span></p><p class="ql-block" style="text-align: center;"><span style="font-size: 20px;">翠微崖洞旧时墙。</span></p>